ΛΙΛΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ: Ένας ακροβάτης πάνω απ' το χάος ήταν ο ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ, δειλός, ουτοπιστής, μανιακός φιλόδοξος.

«O Καζαντζάκης βάζει με μεγάλη ευκολία τους ήρωές του να απαρνιούνται δύο αγαθά που ο ίδιος δεν γνώρισε ποτέ: το σεξ και τον πλούτο». Ήμουν φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης όταν πήγα ν' ακούσω την ομιλία μιας συγγραφέως, της Λιλής Ζωγράφου, που είχε κάνει αίσθηση για την τολμηρότητα της γραφής της και της θεματογραφίας της και έγινε γνωστή στο Πανελλήνιο επειδή τόλμησε να απομυθοποιήσει τον Καζαντζάκη δημοσιεύοντας το 1959 τη μελέτη της «Νίκος Καζαντζάκης. Ένας τραγικός»

Αναμνηστική φωτογραφία του 1901 / Νίκος Καζαντζάκης, μαθητής ΣΤ' Τάξης

Έτσι ξεκινάει την εργασία της η Μαριέττα Ιωαννίδου, Καθηγήτρια του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, με θέμα: Νίκος Καζαντζάκης: Υμνητής της Γυναίκας ή Μισογύνης;

Και συνεχίζει η Μαριέττα Ιωαννίδου:

Το παραπάνω απόσπασμα της ομιλίας της με έβαλε σε σκέψεις, γκρέμιζε ένα είδωλό μου, κατά κάποιον τρόπο, επειδή είχα από το Λύκειο διαβάσει κιόλας τα περισσότερα έργα του μεγάλου συγγραφέα και τον θαύμαζα απεριόριστα! Την περίοδο εκείνη μάλιστα διάβαζα την «Οδύσσειά» του και ήμουν άκρως εντυπωσιασμένη, όχι μόνον από τη φαντασία του συγγραφέα, αλλά κι από τη γλώσσα του, με τις ασυνήθιστες και πρωτάκουστες για μένα λέξεις, που με γοήτευαν, σαν θύελλα... Κυρίως στο έργο αυτό, αλλά και στα μυθιστορήματά του, είχα συναντήσει πληθώρα γυναικών κι αντρών που ζούσαν παθιασμένους έρωτες. Πώς ήταν λοιπόν δυνατό ο ίδιος να μην είχε γνωρίσει ποτέ τον έρωτα?

Δύο χρόνια μετά την ομιλία της Ζωγράφου, το 1975, κυκλοφόρησε το βιβλίο του Γεωργίου Π. Σταματίου «Η γυναίκα στη ζωή και στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη» όπου, ουσιαστικά, γίνεται μια προσπάθεια ανατροπής των όσων υποστήριζε η Λιλή Ζωγράφου, συμπεραίνοντας ότι «ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν τέλεια φυσιολογικός άντρας, ικανός, όσο λίγοι, να κατακτήσει μια γυναίκα σωματικά και ψυχικά».

Ενώ η Ζωγράφου αναφέρεται στη μελέτη της σε συζητήσεις που είχε με την πρώτη σύζυγο του Καζαντζάκη τη Γαλάτεια, ο Σταματίου στηρίζεται κυρίως σε επιστολές και πληροφορίες που του παραχώρησε η δεύτερη γυναίκα του συγγραφέα, η Ελένη.

Μια ακόμη αντίφαση, οι δύο αυτές μελέτες, από τις τόσες πολλές που υπάρχουν για τον Καζαντζάκη ως άνθρωπο κι ως συγγραφέα, θα λέγαμε. Για μένα πάντως υπήρξαν το κίνητρο μιας προσπάθειας να απαντήσω στο ερώτημα αν ο μεγάλος συγγραφέας ήταν τελικά μισογύνης ή αντίθετα υμνητής του θηλυκού ανθρώπινου γένους.

H «βόμβα» της Λιλής Ζωγράφου

Η Λιλή Ζωγράφου γνώρισε περισσότερες επικρίσεις παρά επαίνους γι' αυτό το βιβλίο, που παρ' όλα αυτά καταφέρνει να εντυπωσιάσει τον αναγνώστη.

Δεν είναι απλό πράγμα να τα βάζεις με τους μύθους στη σύγχρονη Ελλάδα, αλλά η Λιλή Ζωγράφου το τολμά, και τα γεγονότα τη δικαιώνουν, αφού σ' αυτή τη σχεδόν πλήρη απομυθοποίηση του Καζαντζάκη που επιχειρεί, βρίσκει το δίκιο της από ανθρώπους που τον έζησαν από κοντά, κι ας μην τον έχει γνωρίσει ποτέ η ίδια.

Τι έλεγε ο Γεώργιος Παπανδρέου για τον Καζαντζάκη

Ένας απ' αυτούς ήταν ο λεγόμενος «Γέρος της Δημοκρατίας» Γεώργιος Παπανδρέου που ομολόγησε στον πατέρα της συγγραφέως: «Έγραψε ένα βιβλίο για τον Καζαντζάκη, μπράβο της. Όπως ξέρεις τον γνώριζα καλά και συνεργάστηκα ένα φεγγάρι μαζί του. Σε βεβαιώνω, Αντρέα, δεν θα 'σβηνα ούτε θα πρόσθετα λέξη στο βιβλίο της κόρης σου αν το 'γραφα ο ίδιος» γράφει ο συγγραφέας Λάκης Φουρούκλας στο μπλογκ του «Του κόσμου τα βιβλία».

Πολύ σημαντική και η μαρτυρία της ξεχωριστής εκείνης γυναίκας που υπήρξε η πρώτη του σύζυγος, της Γαλάτειας Αλεξίου Καζαντζάκη. Όταν τη ρώτησε η Λιλή Ζωγράφου : «Είχα δίκιο; Ο Καζαντζάκης ήταν αυτό που είδα;» - «Πέρα για πέρα» της απάντησ' εκείνη. Εξάλλου ο κριτικός λογοτεχνίας Δημοσθένης Κούρτοβικ, σε άρθρο του στην εφημερία Τα Νέα τοποθετούσε το βιβλίο αυτό στην κορυφή των έργων της συγγραφέως.

Για να πω την αλήθεια, την πρώτη φορά που διάβασα αυτό το βιβλίο μου προκάλεσε θλίψη. Η Ζωγράφου γκρέμιζε ένα από τα είδωλά μου. Αλλά στη δεύτερη και την τρίτη ανάγνωση το αποφάσισα: «Καλά έκανε!» Με έπεισε με την αλήθεια των λόγων της, με τα επιχειρήματά της. Κι όχι, δεν ένιωσα να μειώνεται μέσα μου η αξία του Καζαντζάκη σαν συγγραφέα, αλλά να μεγαλώνει η συμπάθειά μου γι' αυτόν σαν άνθρωπο. Γιατί υπήρξε ένας δυστυχής. Κάποιος που έζησε πολύ μες τον ψυχικό πόνο. Κάποιος που δεν μπόρεσε να ζήσει όπως θα ήθελε και δημιούργησε υπερανθρώπους και θεούς για να ζήσουν τη φανταστική ζωή του. Ένας άνθρωπος που ζούσε σε συνεχή σύγκρουση με τον εαυτό του και τους γύρω του. Ένας δολοπλόκος της ζωής που ότι δεν μπορούσε να αγγίξει, το δημιουργούσε καταπώς τ' άρεσε στα γραφτά του.

Ενας τραγικός ακροβάτης πάνω από το χάος

Ένας τραγικός, να τι ήταν ο Καζαντζάκης, «ένας ακροβάτης πάνω απ' το χάος», όπως αυτοχαραχτηρίζεται, άσπλαχνος για την ανθρωπότητα, άσπλαχνος για τον εαυτό του, που 'χε όμως φυλάξει μπόλικη ασπλαχνιά και για τον μελετητή του.

Ο «τραγικός» δεν είναι ο μόνος τίτλος που δίνει στον Καζαντζάκη η Ζωγράφου, αφού τον χαρακτηρίζει και αλύτρωτο, κάποιο που ζητούσε σωτηρία μέσα από τα γραφτά του για να σωθεί από τις γνώμες των άλλων, αλλά «πολύ λίγα απ' τα πολλά που... έγραψε τον λύτρωσαν πραγματικά». Μοναδική παρηγοριά στο μοναχικό αγώνα που έδινε ήταν η δεύτερή του γυναίκα, η πιστή Ελένη. Αλλά όταν η Ζωγράφου συγκρίνει τη Γαλάτεια με την Ελένη, η τελευταία φαντάζει ασήμαντη, σαν φάντασμα ζωής: «Στην πραγματικότητα, η Γαλάτεια έχει δυνατή προσωπικότητα, αμείλιχτη ειλικρίνεια και πολλή εξυπνάδα, για να την ανεχτεί εύκολα ένας άντρας. Μόνον ένας άνθρωπος με πολλή σιγουριά κι υγιή αυτοπεποίθηση χαίρεται να 'χει τέτοιο τύπο γυναίκας κοντά του. Αντίθετα, η Ελένη... είναι σαν το σύννεφο που τον κρατάει στις μετεωρίσεις του. Κι ακόμα έχει κάτι απ' τη δική του διάθεση του πλάνητα. Κι είναι τόσο ερωτευμένη, που δεν το 'χει σε τίποτα να τον ακολουθήσει και στην κόλαση».

Δειλός, ουτοπιστής, μανιακός φιλόδοξος

Η Ζωγράφου, όμως, είναι το ίδιο αμείλικτη όσο και το αντικείμενο της μελέτης της, έτσι οι χαρακτηρισμοί που του αποδίδει δεν έχουν τελειωμό:

«Ήταν λοιπόν ουτοπιστής και δονκιχωτικός, ακριβώς γιατί ήταν και δειλός και μανιακός φιλόδοξος. Και όλ' αυτά πάλι ξεκινούσαν από ένα μικρό παράπονο, καθώς ένιωθε τον εαυτό του πεταγμένο έξω από τις τάξεις της ζωής... Αυτός ήταν ο Καζαντζάκης: ένας εγωκεντρικός».

Όσο κι αν τονίζει τις αδυναμίες του, δεν παραλείπει να μιλήσει για τα προτερήματά του, αφού «...ο Καζαντζάκης είναι μια εξαιρετική περίπτωση ανθρώπου που κατάφερε, με τη σπάνια εργατικότητά του, να αποδώσει εκατό τα εκατό παραπάνω απ' όσο ήταν προικισμένος. Πολύ λίγοι πέτυχαν να αξιοποιήσουν τον εαυτό τους περισσότερο απ' όσο αυτός...».

«Τραγικοί είναι όσοι στέκουνε τόσο παραπονεμένοι έξω απ' τη ζωή, τόσο μακριά απ' τον άνθρωπο, σαν ''καταραμένοι". Τέτοιος υπήρξε και ο Καζαντζάκης, αυτός ο τρυφερός μα και πολύ δυστυχισμένος ποιητής...».

Το βιβλίο αυτό διαβάζεται σαν μελέτη, αλλά και σαν (ψυχολογικό) μυθιστόρημα.

Ποιά ήταν η Λιλή Ζωγράφου

Η Λιλή Ζωγράφου γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 17 Ιουνίου του 1922, όπου πέρασε τα παιδικά της χρόνια. Ο πατέρας της ήταν εκδότης εφημερίδας «Ανόρθωση», με ιδιαίτερα φιλελεύθερες ιδέες για την εποχή του και πάθος για τη δημοσιογραφία. Η Λιλή Ζωγράφου φοίτησε στο «Λύκειο Κοραής» και στο «Καθολικό Γυμνάσιο Ουρσουλινών» της Νάξου.

Σπούδασε φιλολογία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής και ενώ ήταν έγκυος, φυλακίστηκε για αντιστασιακή δράση και γέννησε στην φυλακή την θυγατέρα της, μετέπειτα ποιήτρια Ρένα Χατζηδάκη (1943 – 2003). Μετά την απελευθέρωση, εργάσθηκε ως δημοσιογράφος σε γνωστά περιοδικά και εφημερίδες, ταξιδεύοντας παράλληλα πολύ στην Ευρώπη και στις Ανατολικές χώρες. Την περίοδο 1953 – 1954 έζησε στο Παρίσι.

Δημοσίευσε μικρά έργα της σε λογοτεχνικά περιοδικά και πρωτοεμφανίστηκε στην βιβλιογραφία το 1949 με την συλλογή από νουβέλες με τίτλο «Αγάπη». 'Εγινε ευρύτερα γνωστή 10 χρόνια αργότερα, με το βιβλίο της για τον Νίκο Καζαντζάκη «Νίκος Καζαντζάκης, ένας τραγικός». Kατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974) δημοσίευε στο δεκαπενθήμερο περιοδικό ΓΥΝΑΙΚΑ - που απευθυνόταν σε καλλιεργημένες γυναίκες της μέσης τάξεως - άρθρα με ανατρεπτικό και πολιτικά τολμηρό περιεχόμενο που έκρυβαν τον κίνδυνο να εξοργίσουν την στρατιωτική εξουσία.

Εξέφρασε έτσι τις δυνάμεις της νεολαίας που επρόκειτο αργότερα να κάνουν τη δική τους εξέγερση. Τα άρθρα εκείνα έμπασαν στον Τύπο της εποχής ένα καινούργιο ρεύμα ελευθερίας και ανανεώσεως και έγιναν σημεία αναφοράς και ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον, όχι μόνον για τις γυναίκες αναγνώστριες του περιοδικού, που είδε την κυκλοφορία του να απογειώνεται. Έδινε τότε διαλέξεις και οι αίθουσες ήταν κατάμεστες από νέο κυρίως κόσμο. Τότε (1971) ήταν που έγραψε και το βιβλίο της για τον Ελύτη (Ελύτης Ο Ηλιοπότης), το οποίο είχε δώσει στον ίδιο να το διαβάσει πριν δημοσιευτεί.

Ο Ελύτης δεν το ενέκρινε, την απέτρεψε - σχεδόν της απαγόρευσε - να το δημοσιεύσει. Αλλά εκείνη όχι απλώς το δημοσίευσε αλλά και σε δημόσιες διαλέξεις της φανέρωσε, με πολλή στενοχώρια, την αποδοκιμασία του ποιητή για το βιβλίο της. Ο Ελύτης (ο οποίος αργότερα, το 1979, βραβεύθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας) ίσως ήταν ευαίσθητος να μην «παρερμηνεύεται» η ποίησή του, αλλά και η Λιλή Ζωγράφου υπερασπίστηκε το δικαίωμά της να γράφει αυτά που είδε στην ποίησή του. Αυτή η πνευματική ελευθερία, η εγρήγορση και η έντιμη μαχητικότητα είναι χαρακτηριστική της Ζωγράφου σε όλα όσα έκανε και έγραψε, ακόμη και στα «λάθη» της. Δημοσίευσε 24 βιβλία (μυθιστορήματα, νουβέλες και δοκίμια) που έχουν κάνει αλλεπάλληλες εκδόσεις. Έγραψε σημαντικά δοκίμια για Έλληνες και ξένους συγγραφείς. Επιπλέον, το μυθιστόρημά της «Η αγάπη άργησε μια μέρα» (1994) διασκευάστηκε για την ελληνική τηλεόραση. Ο λόγος της υπήρξε αντισυμβατικός και χαρακτηρίστηκε ως η σκοτεινή θεά Εκάτη της λογοτεχνίας μας.

Το έγραψε η Μαριέττα Ιωαννίδου

Πηγή: Δημοσιεύτηκε στο iefimerida (25/7/2013)